Πάτμος

Νησί του δωδεκανησιακού συμπλέγματος, στο οποίο αναπτύχθηκε ένα από τα σπουδαιότερα μοναστικά κέντρα της Ανατολής και όπου εξορίστηκε ο Ιωάννης ο Θεολόγος, ο οποίος, σύμφωνα με την παράδοση, εκεί έγραψε την Αποκάλυψη και το Ευαγγέλιό του. Βορειότερο νησί της Δωδεκανήσου, βρίσκεται ΝΑ της Ικαρίας και ΒΔ της Λέρου, έχει και έκταση 34 τ. χλμ. και αποτελεί διοικητικά δήμο του νομού Δωδεκανήσου της περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου, στον οποίο υπάγονται και τα νησάκια Αρκοί και Μάραθος. Η Π. έχει τρεις μεγάλους οικισμούς, τη Χώρα (Πάτμο), τη Σκάλα και τον Κάμπο, ενώ ένας τέταρτος, ο Γρίκος, έχει κυρίως σπίτια παραθερισμού. Η Χώρα άρχισε να δημιουργείται τον 13o αι., όταν οι λαϊκοί πάροικοι των μοναχών που ήταν κυρίαρχοι του νησιού ήρθαν να κατοικήσουν γύρω από το φρουριακό συγκρότημα του μοναστηριού, αλλά από την περίοδο αυτή δεν έχει σωθεί τίποτε. Kατά τον 16o αι. φαίνεται πως ο οικισμός άρχισε να απλώνεται έξω από τον οχυρωματικό περίβολο. Από την περίοδο αυτή της ακμής, που κορυφώνεται στο τέλος του αιώνα και στις αρχές του επομένου (θα κοπεί το 1659 με την καταστροφή του Μοροζίνι κατά την οποία διαμορφώνεται ο τύπος του πατμιακού σπιτιού), σώζονται μερικά αξιόλογα κτίρια, όπως το σπίτι του Σημαντήρη, το 1625, το σπίτι του Σκρίνη, με την ξύλινη οροφή, με τους ιδιόμορφους δοκούς και τα φουρούσια, του 1640, το θαυμάσιο πέτρινο αναγεννησιακό παράθυρο πλάι στο δημαρχείο, του 1598, κ.ά. Η επόμενη οικοδομική ακμή άρχισε στο τέλος του 18ου αι. και συνεχίστηκε όλο τον 19o. Eκείνης της εποχής είναι τα σπίτια του Καλλιγά, κοντά στο δημαρχείο, του Δ. Θέμελη, του Κόνσολου, του Λεούση στη Λότζα κ.ά. Στη Χώρα σώζονται και πολλές εκκλησίες· οι Άγιοι Απόστολοι (1603), μπροστά στην κεντρική πόρτα του μοναστηριού· του Χριστού, καταγραφή με τοιχογραφίες του 18ου αι. και κοσμημένη με εικόνες του 15ου, 16ου, 17oυ αι.· της Αγίας Λεσβιάς, η δίδυμη με τρούλο των Αγίων Βασιλείου και Θαλαλέου, με τοιχογραφίες του 1722, έργο του Σταυριανού εκ Χίους ο Άγιος Σπυρίδων, έξω από τη Χώρα, με λίγες τοιχογραφίες του 17oυ αι.· του Αγίου Δημητρίου με τοιχογραφίες του 14ου ή 15ου αι. και με εικόνες του 15oυ-18oυ αι.· της Ελεημονήτρας με τοιχογραφίες του 18ου αι. και με θαυμάσιες εικόνες του 16ου-19ου αι., κ.ά. Η Σκάλα, που διατηρεί απλά δίπατα και ισόγεια σπίτια νεοκλασικού ρυθμού, άρχισε να αναπτύσσεται μετά την Επανάσταση του 1821. Στη Σκάλα διακρίνονται κοντά στη θάλασσα τα λείψανα κάποιας πιθανόν παλαιοχριστιανικής εκκλησίας, που η λαϊκή παράδοση τα θέλει απομεινάρια της κολυμβήθρας όπου ο Ιωάννης βάφτιζε τους Πατμίους. Στη μέση του δρόμου που ανηφορίζει από τη Σκάλα στη Χώρα, βρίσκεται το σπήλαιο της Αποκάλυψης, όπου, σύμφωνα με την παράδοση, ο Ιωάννης υπαγόρευσε στον Πρόχορο το Ευαγγέλιό του και την Αποκάλυψη. Μπροστά από το μικρό σπήλαιο βρίσκεται μια καμαροσκέπαστη εκκλησιά αφιερωμένη στην Αγία Άννα, χτισμένη ίσως από τον όσιο Χριστόδουλο. Στις αρχές του 17oυ αι., ο Καισαρείας Γρηγόριος έχτισε το συγκρότημα που περιβάλλει το σπήλαιο με τα δύο παρεκκλήσια του Αγίου Νικολάου και του Αγίου Αρτεμίου και, έναν αιώνα αργότερα, το 1713, ο Μακάριος Καλογεράς πρόσθεσε μερικά κελιά και Ν το ερειπωμένο σήμερα συγκρότημα της Πατμιάδας σχολής. Ιστορία. Όστρακα αγγείων μαρτυρούν ότι στο Καστέλλι, την αρχαία ακρόπολη του νησιού, κατοικούσαν άνθρωποι από τη μέση χαλκή εποχή. Σε μερικά σημεία (Αγία Παρασκευή, Παναγία του Γερανού κ.ά.) έχουν επισημανθεί και ερείπια. Μια επιγραφή αναφέρει ως λατρευόμενη θεότητα στην Π. την Άρτεμη, της οποίας το άγαλμα, «τεχνηέντως εξειργασμένον», κατακομμάτιασε ο όσιος Χριστόδουλος –σύμφωνα με ένα βιογράφο του του 12ου αι.– όταν το βρήκε στο χώρο όπου έχτισε το μοναστήρι του. Στο Καστέλλι ήρθε στο φως η θεμελίωση ενός πύργου της ελληνιστικής εποχής και τα λείψανα αρχαίου ιερού. Πάντως, στην αρχαιότητα, η Π., μικρή, φτωχή και άγονη, δε φαίνεται να είχε κάποια πολιτική ή πολιτιστική παρουσία. Οι συγγραφείς ελάχιστες φορές τη θυμούνται. Τυχαία την αναφέρει ο Θουκυδίδης, λέγοντας πως ο στρατηγός Πάχης κυνήγησε το 428 π.Χ. τους Μυτιληναίους «μέχρι Πάτμου της νήσου». Στα ρωμαϊκά χρόνια, αν και βρισκόταν πάνω στη θαλάσσια οδό που οδηγούσε από τη Ρώμη στην ‘Eφεσο, δεν ήταν παρά τόπος εξορίας. Έτσι εξορίστηκε εκεί στα τέλη του 1ou αι. μ.Χ. ο Ιωάννης ο Θεολόγος «διά τον λόγον του Θεού και την μαρτυρίαν του Ιησού Χριστού». Λίγες πληροφορίες υπάρχουν σε μια λαϊκότροπη διήγηση, για την πρωτοχριστιανική Π., και ύστερα η ιστορία του νησιού χάνεται σε ένα βαθύ σκοτάδι, έως το τέλος του 11oυ αι., οπότε έφτασε στο νησί ο όσιος Χριστόδουλος και ίδρυσε τη μονή του Aγίου Ιωάννη του Θεολόγου. Γύρω στο 1186 φαίνεται πως μαζί με τα άλλα νησιά του Αιγαίου υποτάχθηκε και η Π. στους Νορμανδούς. Tον 13o αι. έφτασαν οι «μισθαρνούντες τοις μοναχοίς κοσμικοί» για να κατοικήσουν γύρω από το πανίσχυρο μοναστήρι, κι έτσι ιδρύθηκε η Χώρα. Kατά τον 14o αι. η εξάρτηση του πατμιακού μοναχικού κράτους από τη νέα δύναμη που εγκαταστάθηκε στο Αιγαίο, τους Ιωαννίτες ιππότες, δε φαίνεται να είναι μεγάλη. Μόνο γύρω στα μέσα του 15ου αι., και κυρίως μετά τη νίκη των ιπποτών εναντίον των Τούρκων, το 1480, οι ιππότες επέβαλαν κάποια μορφή χαλαρής ίσως κυριαρχίας στην Π. Το 1523 κατέλαβαν το νησί οι Τούρκοι, οι οποίοι εγκατέστησαν λίγους εκπροσώπους τους και αρκούνταν στην είσπραξη των φόρων. Έτσι οι ντόπιοι βρήκαν την ευκαιρία να αναπτυχθούν. Απέκτησαν πλοία, ξανοίχτηκαν σε μακρινά ταξίδια, έμποροι και ναυτικοί, το νησί πλούτισε, και γύρω στα τέλη του 16ου αι. χτίστηκαν μεγάλα σπίτια, που οι Πάτμιοι τα κοσμούσαν με έπιπλα φερμένα από τη Δύση ή φτιαγμένα από ντόπιους τεχνίτες, που μιμούνταν τα ευρωπαϊκά. Την πορεία αυτή της άνθησης τη διέκοψε ο Βενετοτουρκικός πόλεμος. Ανάμεσα στα δύο πυρά, η Π. πλήρωνε φόρους πότε στους Τούρκους και πότε στους Βενετούς. Τη χαριστική βολή τής την έδωσε η λεηλασία του Μοροζίνι, το 1659. Μια ενθύμηση που σώζεται σε κώδικα της μονής δίνει με τη λιτότητα της την καλύτερη εικόνα: «αχνθ Ηούνηου ιή ήλθεν του Βενέτζανου η αρμάδα κε γίαγουμισεν τιν Πάτινον ιμέρα σαβάτο κε ήτον γενεραλής ο Φραζέσκο Μοροζίνης ο Σγαρδέλλις και ανθέμαν τον». Μόνο στα μέσα του 18ου αι. άρχισε να αναλαμβάνει το νησί από τη συμφορά. Οι Πάτμιοι ακολούθησαν τους νέους δρόμους του εμπορίου και της ξενιτιάς, εγκαταστάθηκαν στα Βαλκάνια, στην Αυστρία, στην Αίγυπτο και κυρίως στη Ρωσία, πλούτος μαζεύτηκε στο νησί, τα παλιά αρχοντικά και οι εκκλησίες ανακαινίστηκαν, χτίστηκαν νέα και διακοσμήθηκαν, ενώ συγχρόνως παρουσιάστηκαν μορφές με πανελλήνια πολιτική και πνευματική λάμψη. Το 1821 η Π. ξεσηκώθηκε αμέσως, βγήκε στον αγώνα μετά τις Σπέτσες και συμμετείχε με καράβια, άνδρες και εφόδια. Ένας από τους ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας, ο Εμμανουήλ Ξάνθος, ήταν Πάτμιος. Πάτμιοι ήταν επίσης γνωστοί αγωνιστές του ‘21: ο Δημήτριος Θέμελης, Φιλικός που πέθανε στο Μεσολόγγι, ο πατριάρχης Αλεξανδρείας Θεόφιλος Παγκώστας, ο Μ. Πάγκαλος, ο Εμμανουήλ και ο Γεώργιος Καλός, υπασπιστής του Δημητρίου Υψηλάντη, ο Εμμανουήλ και ο Θεόδωρος Ξένος, που εφοδίαζαν τον στρατό του Καραϊσκάκη και τροφοδοτούσαν το Μεσολόγγι. Μετά τη συνθήκη της Κωνσταντινούπολης (9 Ιουλίου 1832), η Π. ακολούθησε την πορεία όλης της Δωδεκανήσου. Ξαναδόθηκε στην Τουρκία, το 1912 την κατέλαβαν οι Ιταλοί και το 1947 ενώθηκε με την Ελλάδα. Το μοναστήρι της Π. Ένα από τα αρχαιότερα και πιο ονομαστά μοναστικά κέντρα της Ανατολής. Ιδρύθηκε το 1088 από τον όσιο Χριστόδουλο, στον οποίο παραχωρήθηκε με αυτοκρατορικό χρυσόβουλο ολόκληρο το νησί. Τότε άρχισε να χτίζεται το καθολικό της μονής –πάνω στα ερείπια ενός παλαιοχριστιανικού ναού του Aγίου Ιωάννη του Θεολόγου– και το ισχυρότατο εξωτερικό τείχος που σώζεται μέχρι σήμερα και δίνει στη μονή την όψη απόρθητου φρουριακού συγκροτήματος. Αργότερα προστέθηκαν οι πτέρυγες των κελιών, τα διάφορα παρεκκλήσια και η τράπεζα στην οποία σώζονται αξιόλογες τοιχογραφίες του 12ου-13ου αι. Ήδη τον 12o αι., χάρη στην υποστήριξη των Bυζαντινών αυτοκρατόρων και στη σημαντική περιουσία που άφησε ο Χριστόδουλος, η μονή βρισκόταν σε ακμή. Eίχε 150 μοναχούς, πολυάριθμα ιδιόκτητα πλοία και εξαιρετικά προσοδοφόρα μετόχια στη Λέρο, στην Κω, στα μικρασιατικά παράλια και προπάντων στην Κρήτη. Νομική προστασία, φορολογικές απαλλαγές και άλλα προνόμια εξασφάλισε η μονή και από τους μετέπειτα κυρίαρχους του Αιγαίου –Βενετούς, Ιππότες της Ρόδου, πάπες, Οθωμανούς– ενώ νέες δωρεές και κληροδοτήματα πρόσθεσαν στη μονή αξιόλογα κτήματα στη Σάμο, στα νησιά των Κυκλάδων, ακόμα και στη Ζάκυνθο και στην Κέρκυρα. Έτσι, τον 16o αι. και στις αρχές του 17ου, η μονή, κι ολόκληρο το νησί, γνώρισε μεγάλη ευημερία. Η περίοδος αυτή της ακμής υπέστη απότομη διακοπή το 1659, όταν ο Βενετός στρατηγός Φραγκίσκος Moρoζίνι, θέλοντας να τιμωρήσει τη μονή για την εκούσια υποταγή της στους Οθωμανούς, λεηλάτησε άγρια το νησί. Χρειάστηκαν αρκετές δεκαετίες για να μπορέσει η μονή –με εράνους και με την υποστήριξη του οικουμενικού πατριαρχείου– να αναλάβει κάπως από το πλήγμα εκείνο. Στο μεταξύ, το 1720, μετά από πολύχρονες προστριβές και πιέσεις, η μονή αναγκάστηκε να παραχωρήσει στους κατοίκους της Χώρας το βόρειο τμήμα του νησιού. Από την εποχή αυτή η μονή απέκτησε πανελλήνια φήμη χάρη στην Πατμιάδα σχολή, που ιδρύθηκε το 1713 από τον λόγιο μοναχό Μακάριο Καλογερά με την οικονομική υποστήριξη του Φαναριώτη Μανολάκη Υψηλάντη και της συντεχνίας των γουναράδων της Πόλης. Τον ιδρυτή και πρώτο σχολάρχη της Πατμιάδας διαδέχθηκε ο Γεράσιμος Βυζάντιος (1737-40), και από τους μετέπειτα δασκάλους της σχολής ονομαστοί ήταν οι Δανιήλ Κεραμεύς (1769-1) και Παΐσιος Καραπατάς (1809-19). Από τους πολυάριθμους μαθητές της σχολής, που διακρίθηκαν αργότερα, αξίζει να μνημονευθούν οι Φιλικοί Εμμανουήλ Ξάνθος, Θεόφιλος Παγκώστας και Δημήτριος Θέμελης. Η Πατμιάδα συνέχισε τη λειτουργία της με μικρές διακοπές έως το 1912. Ανασυστάθηκε το 1947 και εξακολουθεί να λειτουργεί μέχρι σήμερα ως μέση εκκλησιαστική σχολή, σε καινούργιο οίκημα που χτίστηκε με δαπάνες των Πατμίων ομογενών της Αμερικής. Όσο για τη μονή, που συνεχίζοντας τη βυζαντινή της παράδοση εξακολουθεί να ονομάζεται «βασιλική και σταυροπηγιακή», σήμερα έχει περίπου 27 μοναχούς, πολλοί από τους οποίους έχουν πανεπιστημιακή μόρφωση και υπηρετούν στην Πατμιάδα. Αξιοσημείωτο είναι ότι στη δύναμη της μονής ανήκουν και δύο ξένοι ορθόδοξοι κληρικοί, ένας Άγγλος κι ένας Φιλανδός, που διδάσκουν ως καθηγητές σε πανεπιστήμια της πατρίδας τους. Ως ίδρυμα, εξάλλου, η μονή εξακολουθεί να αποτελεί πρωτεύοντα παράγοντα στην κοινωνική, οικονομική και πνευματική ζωή του νησιού. Σημαντικά είναι τα έγγραφα του αρχείου της μονής, περίπου 125 βυζαντινά (αυτοκρατορικά χρυσόβουλα, πατριαρχικά σιγίλια κλπ.) και περίπου δεκατρείς χιλιάδες μεταβυζαντινά. Πλουσιότατη επίσης σε χειρόγραφους κώδικες ήταν και είναι η βιβλιοθήκη της μονής. Από μια καταγραφή του 1201 μαθαίνουμε ότι η μονή κατείχε ήδη τότε 330 τόμους. Στο μεταξύ όμως πολλοί κώδικες καταστράφηκαν από ποικίλες αιτίες ή διέρρευσαν σε ευρωπαϊκές βιβλιοθήκες. Σήμερα η μονή κατέχει σχεδόν χίλιους κώδικες, από τους οποίους οι 325 είναι περγαμηνοί, δηλαδή παλιαότεροι του 13ου αι. Ο αρχαιότερος είναι ένα σπάραγμα Ευαγγελίου του 6ου αι., γραμμένο με χρυσή και αργυρή μελάνη πάνω σε πορφυρή περγαμηνή. Κατάλογο των χειρογράφων αυτών δημοσίευσε ο I. Σακελλίων και συμπληρωματικά ο Δ. Καλλίμαχος. Νέο λεπτομερή κατάλογο των πατμιακών χειρογράφων και έκδοση των βυζαντινών και των σπουδαιότερων μεταβυζαντινών εγγράφων της μονής έχει εκδόσει το Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. Τοιχογραφίες, εικόνες, κειμήλια στο μοναστήρι της Π. Η τράπεζα, τα παρεκκλήσια της Παναγίας και του Οσίου Χριστόδουλου, το καθολικό, ο εσωνάρθηκας και ο εξωνάρθηκας της μονής διατηρούν τοιχογραφίες διαφόρων εποχών. Οι παλαιότερες και σημαντικότερες, ένα σύνολο από σοφές συνθέσεις, χρονολογημένες στο τέλος του 12ου αι., βρίσκονται στο παρεκκλήσι της Παναγίας. Στο κάτω μέρος του ανατολικού τοίχου κυριαρχεί η μορφή της Παναγίας, που κάθεται σε έναν πολυποίκιλτο θρόνο κρατώντας στα πόδια της τον Χριστό. Πάνω εικονίζεται η φιλοξενία του Αβραάμ, στον έναν από τους πλάγιους τοίχους τα εισόδια της Παναγίας και τριγύρω μορφές αγίων. Τοιχογραφίες του τέλους του 12ου αι. και των αρχών του 13ου, ισάξιες σε ποιότητα και δύναμη με τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου, σώζονται επίσης στον δυτικό τοίχο της Τράπεζας. Στον εσωνάρθηκα υπάρχουν τοιχογραφίες του τέλους του 16ου και των αρχών του 17ου αι., επιζωγραφισμένες το 1803. Λείψανα τοιχογραφιών του 17oυ αι. σώζονται και στο μονόχωρο εκκλησάκι του Αγίου Βασιλείου, κοντά στο καμπαναριό. Η θολωτή οροφή του εξωνάρθηκα και στον κυρίως ναό ο τρούλος, οι καμάρες και οι τοίχοι είναι κατάγραφα από τοιχογραφίες του 18ου αιώνα. Πολλές, περισσότερες από 200, είναι οι φορητές ακόνες που υπάρχουν στη μονή και χρονολογούνται από τον 11o αι., εποχή της ίδρυσής της, έως τις αρχές του 20ού. Στον 11ο αι. χρονολογείται μια μικρή φορητή εικόνα του αγίου Νικολάου κατασκευασμένη με μικρές ψηφίδες. Στον ίδιο αιώνα ανήκει ίσως και η λατρευτική εικόνα του Ιωάννη του Θεολόγου, επιζωγραφισμένη κατά τον 19o αι. Από τον 13o αι. είναι οι εικόνες του αγίου Θεοδώρου του Τήρωνα και του αγίου Ιακώβου, από τον 15o μια εικόνα του αγίου Νικολάου, από τον 16o μια εικόνα του αγίου Ιωάννη του Θεολόγου και δύο εικόνες ζωγραφισμένες από τον Ανδρέα Ρίτσο, ενώ από τον 17o αι. είναι ένα τρίπτυχο του Γεωργίου Κλότζα. Από τα κειμήλια, σημαντικότερη ομάδα, από άποψη ποιότητας και ποσότητας, είναι τα έργα κεντητικής, χρυσοχοΐας και αργυροχοΐας, αφιερώματα, τα περισσότερα, ιεραρχών. Ένα επιγονάτιο με κεντημένο τον Αναπεσόντα, ένα άλλο με την Εις Άδου κάθοδο και ένα ωμοφόριο με τέσσερις ραμμένους σταυρούς είναι από τα καλύτερα. Μερικά κεντήματα έχουν και τα ονόματα των τεχνιτών, όπως ο επιτάφιος της Μαργιόρας του έτους 1653 και ο αέρας της Φλωρούς του έτους 1703. Σκουλαρίκια της Πάτμου του 18ου αιώνα. Τα γυναικεία αυτά κοσμήματα, που θεωρούνται εξαίρετα έργα λαϊκής τέχνης, είναι μοναδικά στο είδος τους για την κομψότητα και τη λεπτότητα της τεχνικής τους και βρίσκονται στο αθηναϊκό Μουσείο Μπενάκη. Η Σκάλα, το λιμάνι και ο μεγαλύτερος οικισμός του νησιού της Πάτμου. Η Σκάλα χτίστηκε μετά την Επανάσταση του 1821 και έχει να επιδείξει πλούσια δείγματα λαϊκής αρχιτεκτονικής. Ανάμεσα στα χαρακτηριστικά δωδεκανησιακά σπίτια της υπάρχουν και αρκετά νεοκλασικά. Γενικά ο οικισμός είναι ιδιαίτερα αξιεπίσκεπτος, γι’ αυτό και συγκεντρώνει, κάθε χρόνο, πλήθος τουριστών. Άποψη της χώρας της Πάτμου με τη φημισμένη μονή της να δεσπόζει στο κέντρο του λόφου. Πανοραμική άποψη της σκάλας του λιμανιού και μεγαλύτερου οικισμού της Πάτμου, από τη Μονή (φωτ. ΑΠΕ). H Ιερά μονή του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στη χώρα της Πάτμου – Άποψη του εξωτερικού τείχους (φωτ. ΑΠΕ)